Kalust Sarkis Gülbenkiyan: YaÅŸadığı dönemin en zengin insanı, ‘Bay yüzde 5’ lakaplı Ãœsküdarlı Ermeni iÅŸadamının hikâyesi
Petrol baronu Ãœsküdar doÄŸumlu Osmanlı Ermenisi Kalust Sarkis Gülbenkiyan, 1955 yılında dünyanın en zengin insanı olarak ölmüştü. Osmanlı topraklarında bulunan petrol yatakları için imzalanan kontratlardan aldığı komisyonlar nedeniyle ‘Bay yüzde 5’ lakabıyla bilinen Gülbenkiyan’ın hayatı kitap oldu.
Gülbenkiyan’ın hikayesi ve servete kavuÅŸması Jonathan Conlin’in “Bay Yüzde BeÅŸ: Dünyanın en zengin adamı Kalust Gülbenkiyan’ın pek çok hayatı” isimli kitabında anlatılıyor.
Ä°stanbul’da doÄŸan Gülbenkiyan öldüğü 1955 yılında modern dönem deÄŸerlerine göre 5 milyar sterlinlik servetiyle dünyanın en zengin kiÅŸisiydi.
Gülbenkiyan daha 19 yaşındayken hayatının ilk petrol sahasını o zamanlar Rusya Ä°mparatorluÄŸu sınırları içerisinde bulunan Bakü’de görmüştü. Petrolün büyük bir devrim baÅŸlatacağını öngören Gülbenkiyan, Orta DoÄŸu’da geliÅŸtirdiÄŸi iliÅŸkiler ağı sayesinde Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu’nun Asya kıtasındaki topraklarında bulunan petrol sahaları ile ilgili imzalanan tüm kontratlardan yüzde 5 komisyon alabileceÄŸi bir anlaÅŸmaya imza attı.
Birinci Dünya Savaşı öncesinde imzalanan bu anlaÅŸma o dönemde pek de önemli görünmüyordu. Gülbenkiyan yıllarca bu hisseye sahip olmayı sürdürmek için uÄŸraÅŸtı. 1950’lilere geldiÄŸinde dünyanın en zengin petrol sahalarından yüzde 5’lik hisse oldukça büyük bir miktara denk geliyordu.
Gülbenkiyan 1880’li yıllarda ÅŸiddet olayları ve Osmanlı içerisindeki karışıklıklar nedeniyle Ä°stanbul’dan ayrılmak zorunda kalmıştı. Londra’da eÄŸitime baÅŸladıktan sonra Ä°ngiliz vatandaÅŸlığına geçti ve aile ÅŸirketini de yavaÅŸ yavaÅŸ terk etti.
1914’e yaklaşırken Gülbenkiyan Jön Türkler’e danışmanlık yaptı. Dönemin maliye bakanı Cavid Bey ile yakından çalışarak Türkiye Merkez Bankası’nın ve Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’nın (TPAO) kurulmasında rol oynadı.
Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Osmanlı hükümeti bugünün Irak topraklarındaki petrol sahalarında kontrolü yitirmiÅŸti ancak TPAO’nun buradaki varlığı sürdü. Gülbenkiyan’ın ÅŸirketteki yüzde 5’lik hissesi onu çok zengin bir kiÅŸi haline getirdi.
Jonathan Conlin, kitabında Gülbenkiyan’ın çok da sevilen biri olmadığını yazıyor. Tüccarlık yetenekleri yüzünden pek çok kiÅŸiyle anlaÅŸmazlık içine girmiÅŸ. Kitap ayrıca Gülbenkiyan’ın aile hayatını da mercek altına alıyor. Orta yaÅŸlarında Ermeni bir doktorun tavsiyesi üzerine Gülbenkiyan, pek çok genç kadınla iliÅŸki yaÅŸarken iddiaya göre saÄŸlığı pek de iyi olmayan eÅŸi bu duruma itiraz etmemiÅŸ.
Gülbenkiyan öte yandan Sovyetler BirliÄŸi’nin sermaye sıkıntısına düşmesini fırsat bilerek birinci sınıf bir sanat koleksiyonuna sahip olmayı baÅŸarmış.
Modern Oligark
Gülbenkiyan sanat koleksiyonunu Ä°ngiltere ve Fransa’da korurken Ä°kinci Dünya Savaşı’nda tarafsız bir diktatörlük olan Portekiz’e yerleÅŸti ve savaşı kazanan tarafta olmaya çalıştı.
Gülbenkiyan neredeyse her ülkede üst düzey baÄŸları bulunan bugünün terimiyle modern bir oligark olarak yaÅŸamıştı. Gülbenkiyan’ın sınır tanımayan azmi, Ä°ngiliz okullarına giden çocukları ve off-shore ticari çıkarlarıyla aslında geçmiÅŸ bir küreselleÅŸme çağının ürünü.
Gülbenkiyan kurumsal yapıları kullanarak mülk sahibi oldu, vergi ödememek için kendisinin ve ailesinin ülkeler arasındaki sermaye hareketlerini idare etti.
1931 yılına gelindiÄŸinde Gülbenkiyan’ın serveti 4,6 milon sterlini aşıyordu. Ancak elindeki hisseleri ve borç senetlerini Liechtenstein’da kurduÄŸu bir ÅŸirkette tuttuÄŸundan o yıl sadece 100 Ä°sviçre Frankı vergi ödemiÅŸti.
Ä°kinci Dünya Savaşı’ndan sonra sermaye kontrolünün gelmesi ve ülkelerin sosyal devlet yapılanmasına geçmesiyle küresel anlamda vergiden kaçanlara hoÅŸgörü gösterilmemeye baÅŸlandı. Bu yüzden Gülbenkiyan Portekiz’i faaliyetlerinin merkezi haline getirmeye karar verdi. Vergi düzenlemeleri nedeniyle sanat galerilerini de Londra ya da ABD’ye deÄŸil, Portekiz’e taşıdı.
Bugün Gülbenkiyan’ın sanat vakfı Avrupa’da en büyük hayırsever kurumlarının başında geliyor.
OrtadoÄŸu’nun büyük güçleriyle aynı masada oynayan, dünyanın finans mimarisinin boÅŸluklarından faydalanan, servete kavuÅŸan ve lüks içinde yaÅŸayan Bay Yüzde 5, Gülbenkiyan geçmiÅŸ zaman için eÅŸsiz bir yetenek olabilir ama onun bugün ekonomik sahnedeki varisleri pek de farklı deÄŸil.
Akgün Medya